Rys historyczny szkolnictwa w Kryłowie

Wstęp

            Jednym z etapów życia człowieka, szczególnie człowieka młodego, jest okres szkolny. Do lat szkolnych często powraca się myślami, zwłaszcza wspominając swoich nauczycieli oraz koleżanki i kolegów ze szkolnej ławy. Obecnie, gdy tak wiele dyskutuje się o tym, jaka powinna być szkoła, odpowiem krótko – Dobra. Taka, że po kilku  kilkudziesięciu latach dawni uczniowie proszą, aby opisać jej historię, przypomnieć najważniejsze wydarzenia, a zwłaszcza przywołać osoby, które w jej murach przebywały.

            Spełniając prośbę Internautów przypomnę tych, którzy tu pracowali ucząc i wychowując pokolenia młodych ludzi. Tym, którzy odeszli już na wieczną służbę, niech te wspomnienia będą skromnym słownym pomnikiem.

            Życzę każdemu, aby po przeczytaniu tej krótkiej historii Szkoły w Kryłowie, mógł dopisać swoją własną, bogatszą z okresu pobytu w jej murach.

            Przyjemnych wspomnień!

Szkoła od  XVI do początku XX wieku

            Najstarsza wzmianka o szkole w Kryłowie pochodzi z końca XVI wieku. Mikołaj Ostroróg s. Stanisława ufundował tutaj 5-klasowe gimnazjum kalwińskie, które funkcjonowało w latach 1593 – 1612. Szkoła ta swoją rangą odpowiadała samej Akademii Zamojskiej. Funkcję rektora sprawował Baltazar Crosnievicius [Krośniewicz]. Uzyskał on stopień doktora na Uniwersytecie w Bazylei, tam też poznał Ostroroga i od 1601 roku pełnił swoje stanowisko w kryłowskim gimnazjum. Następny właściciel Mikołaj Ostroróg s. Jana, a bratanek Mikołaja, fundując kościół, uczynił zapis na “bakałarza”, tworząc szkółkę parafialną. Szkoła ta długo nie istniała, gdyż w zapisie z wizytacji w 1726 roku już jej przy kościele nie było.

            Podczas następnych wizytacji kanonicznych bpa A. Okąckiego w 1774 roku oraz bpa W. Skarszewskiego w 1816 roku są zachęty do zbudowania szkoły i utrzymania nauczyciela.

            Opis statystyczny miasta Kryłowa z 1860 roku wymienia szkołę elementarną. Była to szkoła rosyjska.

            Więcej informacji o szkole pochodzi z końca XIX wieku. Według relacji mieszkańca Kryłowa - Pana Seweryna Czerniaka – w latach 1912 - 1914 została wybudowana szkoła z cegły czerwonej. Szkoła ta istnieje do dzisiaj. Jej kierownikiem przed I wojną światową był Józef Smołucha.

            Najobszerniejsze informacje o szkole zawiera pisemna relacja Michała Karowicza – kierownika szkoły od 1 kwietnia 1925 roku, zamieszczona w kronice szkolnej. Wynika z niej, że szkoła w Kryłowie była 7 – klasową Szkołą Powszechną III stopnia.

            Do szkoły uczęszczały dzieci z sąsiednich gmin oraz wiosek położonych po wschodniej stronie Bugu, tj. Wołczek, Krzeczów, Piaseczno, Uhrynów. Klasy miały po dwa oddziały równoległe, a do każdej z nich uczęszczało nawet po120 uczniów.

            W okresie międzywojennym w szkole uczyły się dzieci polskie, żydowskie oraz rodzin prawosławnych.

            Od 1920 roku kadra nauczycielska stale się zwiększała. W różnym okresie pracowali:

1. Aleksander Waczków
2. Adolfina Penkalówna
3. Wacław Kopaczyński
4. Bronisław Marian Kulikowski
5.                  Osińska
6. Janina Dąbrowska
7. Stefania Pająkówna
8. Janina Jaźwińska
9. Michał Karowicz
10. Aleksandra Muzyczkówna

            W tym okresie skojarzyły się trzy małżeństwa:

-         Wacław Kopaczyński i Janina Dąbrowska

-         Bronisław Marian Kulikowski i Janina Jaźwińska

-         Aleksander Waczków i Adolfina Penkalówna

            Pomimo dużej liczby uczniów w klasach, poziom nauczania był bardzo wysoki. Również wysoko należy ocenić wychowanie patriotyczne. W szkole istniała Męska Drużyna Harcerska im.  ks. Józefa Poniatowskiego prowadzona przez Wacława Kopaczyńskiego i  Żeńska Drużyna Harcerska pod opieką Janiny Jaźwińskiej oraz drużyna zuchów.

            Przytoczę fragment wspomnień mieszkanki Kryłowa – Pani Jadwigi Chachuły z domu Steciuk, ktora opowiadała, w jaki sposób obchodzono Święto Odzyskania Niepodległości:

"W dniu 11 listopada rano gromadziliśmy się przy szkole. Następnie klasami pod opieką nauczycieli maszerowaliśmy w stronę Bugu, gdzie znajdował się prom. Promem przewożono nas na drugi brzeg. Drogą przez Wołczek szliśmy do wioski Leżnica, w której znajdował się grób żołnierzy polskich. Po modlitwie składaliśmy kwiaty, następnie recytowano wiersze i śpiewano żołnierskie pieśni. Po uroczystości wracaliśmy do Kryłowa”.

Lata wojny i okupacji 1939 – 1945

            Wybuch wojny 1 września 1939 roku zakłócił pracę szkoły. Inspektorem szkolnym na powiat hrubieszowski został Wilhelm Greger, który powołał nauczycielstwo do służby. Wilhelm Greger był emerytowanym inspektorem szkolnym, znał dobrze język niemiecki. Był wielkim obrońcą szkoły polskiej. Dzięki niemu wiele rodzin nauczycielskich uzyskało radę i pomoc. Zastępcą inspektora szkolnego został Bolesław Kłembukowski.

            Z kryłowskiego grona nauczycielskiego liczącego dziewięć osób przed wojną, do pracy stawiło się czworo: Aleksander i Adolfina Waczkowowie, Szczepan Gębicz i Michał Karowicz. Ponieważ budynek szkolny został zajęty przez niemiecki oddział straży granicznej – Grenschutz, szkołę polską umieszczono w prywatnych domach pożydowskich oraz domu piekarza Józefa Janusza. Do szkoły zapisało się niewiele dzieci (i tylko polskie). Natomiast dzieci ukraińskie chodziły do szkoły ukraińskiej, którą utworzono zaraz po zajęciu Polski przez Niemców. W szkole polskiej nie wolno było uczyć historii.

            Okres wojny boleśnie doświadczył nauczycieli, którzy pracowali w kryłowskiej szkole.

Bronisław Marian Kulikowski aresztowany 31 marca 1941 roku, wywieziony został do Oświęcimia (numer więzienny 13955). Zginął w listopadzie 1941 roku w wieku 44 lat.

Franciszek Święcicki aresztowany i następnie uwięziony na Zamku Lubelskim. Rozstrzelany został na Majdanku 19 lipca 1944 roku mając lat 48.

Aleksander Budzuń – więzień Zamojskiej Rotundy. Zastrzelony przez policję ukraińską 12 października 1943 roku w Sahryniu. Miał lat 31. Pochowany został na cmentarzu w Hrubieszowie.

Wacław Kopaczyński w latach 1940 – 1945 więzień Zamojskiej Rotundy i obozu w Oranienburgu (numer obozowy P26613). Zmarł 21 czerwca 1948 roku w wieku 43 lat. Pochowany na cmentarzu w Hrubieszowie.

Szczepan Gębicz – aresztowany przez gestapo 19 czerwca 1940 roku. Więzień Zamojskiej Rotundy i Zamku Lubelskiego. Wywieziony do obozu w Oranienburgu (numer 26546 z literą D i czerwonym trójkątem – więzień polityczny). Przebywał w obozie do 2 maja 1945 roku. Zmarł 8 maja 1979 roku. Pochowany na cmentarzu w Hrubieszowie.

Aresztowany i Wywieziony do obozu był też Władysław Parys – nauczyciel szkoły w Prehoryłem.

            W latach 1943 – 1944 polska szkoła została zamknięta. Ci, którzy uniknęli aresztowania i tragicznej śmierci, w obawie o życie własne i swoich bliskich, wyjechali z Kryłowa. Młodzi mieszkańcy wstąpili do oddziałów partyzanckich AK i BCh, by walczyć o wolność Ojczyzny. Większość z nich złożyła daninę ze swojej krwi.

Lata powojenne

            Początkiem września 1944 roku przystąpiono do organizowania szkoły. Z budynku usuwano gruz, przeprowadzano niezbędne remonty. Bez podręczników, zeszytów i pomocy szkolnych Adolfina i Aleksander Waczkowowie rozpoczynali rok szkolny. Obowiązki kierownika szkoły pełnił Aleksander Waczków.

            W szkole utworzono bibliotekę oraz koło Polskiego Czerwonego Krzyża. Na początku lat 50-tych założono drużynę harcerską.

            Od 1944 roku aż do polowy lat 70 – tych do szkoły uczęszczało ponad 250 uczniów; były też roczniki z klasami równoległymi.

            W latach 60- tych i 70- tych istniała szkoła rolnicza.

            W połowie lat 80- tych przystąpiono do remontu szkoły. Wybudowano kotłownię centralnego ogrzewania, wymieniono otwory okienne, przeprowadzono remont pomieszczeń szkolnych. Warunki pracy i nauki uległy znacznej poprawie.

            W 1994 roku dzięki staraniom Wójta Gminy Mircze, Pana Edwarda Załogi, radnych Rady Gminy i społeczności lokalnych wsi Kryłowa, Kolonii Kryłów i Prehoryłego, przystąpiono do rozbudowy szkoły. Wybudowano salę gimnastyczną, sale lekcyjne oraz stołówkę wraz z zapleczem. W nowej sali umieszczono klasę oddziału przedszkolnego. Ufundowano sztandar oraz nadano imię Batalionów Chłopskich. Od 1997 roku dzieci, które mają daleko do szkoły są dowożone.

            Obecnie istnieje Zespół Szkół w skład którego wchodzą Szkoła Podstawowa i Gimnazjum Publiczne.

            W szkole jest pracownia komputerowa, a młodzież może korzystać z księgozbioru biblioteki szkolnej i publicznej.

            Piękną kartę zapisali nauczyciele tutejszej szkoły, którzy przez wiele lat trudzili się nad przekazaniem wiedzy  i wychowaniem dzieci i młodzieży.

1. Aleksander Waczków 1920 – 1959
2. Adolfina Waczków 1919 – 1960
3. Maria Maryńczak z domu Mazurek 1948 – 1977
4. Julian Turek 1955 – 1977
5. Regina Drączkowska z domu Bilewicz 1958 – 1991
6. Eugeniusz Drączkowski 1959 – 1990
7. Jan Jonasz 1959 – 1990
8. Helena Grodzicka z domu Mandebura 1961 – 1979
9. Teresa Mandebura z domu Kosior 1963 – 2000
10. Alicja Sarecka 1963 – 1976
11. Adam Kołcon 1977 – 1998
12. Wanda Jakimczuk – Mazur 1979 – 2000
13. Ryszard Wieczorek 1979 – 2003
14. Krystyna Wieczorek 1981 – 2006

            W historii szkoły funkcje kierownicze pełnili:

1. Józef Smołucha
2. Aleksander Waczków (1 XI 1920 – 1925)
3. Michał Karowicz (1 IV 1925 – 12 III 1943)
4. Aleksander Waczków (1 IX 1944 – 9 II 1959)
5. Halina Kołodziej (10 II 1959 – VI 1959)
6. Henryk Chilewski (1 IX 1959 – 31 VIII 1961)
7. Julian Turek (1 IX 1961 – 31 VII 1977)
8. Adam Kołcon (1 VIII 1977 – 31 VIII 1980)
9. Regina Drączkowska (1 IX 1980 – 31 VIII 1991)
10. Ryszard Wieczorek (1 IX 1991 – 31 VIII 2003)
11. Jan Baryła (1 IX 2003 – nadal)

            Nauczyciele Szkoły Podstawowej i Publicznego Gimnazjum w chwili obecnej:

1. Dyrektor Jan Baryła
2. Z – ca dyrektora Dariusz Druzic
3. Maria Szpytma
4. Lucyna Kita
5. Teresa Martyniuk
6. Beata Nagadowska
7. Zbigniew Kita
8. Dorota Smoll
9. Magdalena Martyniuk
10. Barbara Wielosz
11. Joanna Wiśniewska
12. Ala Kuc
13. Waldemar Dolegacz
14. Zofia Chodźko
15. Patrycja Djabin
16. ks. Piotr Gmiterek
17. Agnieszka Kłoda
18. Aleksandra Wieczorek
19. Danuta Smyk
20. Joanna Reder
21. Mirosława Pukaluk
22. Agnieszka Daniluk
23. Rafał Piwkowski

            Nauczyciele, którzy pracowali w różnym okresie:

1. Maria Kawecka
2. Wanda Romanowska
3. Maria Litwin
4. Sabina Talanda
5. Michał Samsonowicz
6. Mieczysław Bartoń
7. Ryszard Antonik
8. Małgorzata Kapilewicz
9. Alfreda Szymańska
10. Jerzy Pawłowski
11. Lucjan Słupski
12. Ewa Kołtun
13. Maria Czerkas
14. Irena Staś
15. Jan Dołębski
16. Teresa Głaz
17. Maria Markiewicz
18. Krystyna Kopeć
19. Jan Sikora
20. Janusz Herc
21. Franciszek Sawa
22. Maria Buszko
23. Aleksandra Świstowska
24. Halina Kołodziej
25. Krystyna Kołtoniuk
26. Henryk Chilewski
27. Maria Swatowska
28. Hubert Herman
29. Halina Suwała
30. Zofia Leśniak
31. Maria Ostaszewska – Szkoła Rolnicza
32. Stanisława Irena Żołnierczuk
33. Władysław Surmacz
34. Jadwiga Kuczek
35. Zdzisław Burmańczuk
36. Maria Serafin
37. Teodozja Turek
38. Krystyna Chachuła
39. Helena Lizak
40. Ewa Bernat
41. Barbara Radziwonka
42. Anna Łuj
43. Marta Krupa

            Księża uczący religii w szkole:

1. ks Franciszek Kościelski
2. ks Piotr Antonik
3. ks Mariusz Dziadosz

Zakończenie

            Przedstawiona powyżej historia kryłowskiej szkoły nie jest kompletna. Brak w niej rozdziału opisującego losy absolwentów. Nie sposób przedstawić historii każdego z nich. Ten rozdział niech każdy napisze sam, wspominając szkolne lata, koleżanki i kolegów.

            Niech te wspomnienia pomogą odnowić kontakty, może od dawna urwane.

                                                                                                                      Ryszard Wieczorek

Bibliografia:

1. Kronika Szkoły Podstawowej w Kryłowie.
2. Akta synodow różnowierczych w Polsce (Małoposka 1577 – 1632), tom III, oprac. M. Sipayłło, Warszawa 1983.
3. Górak J., Kryłów – forteca przeciw Scytom, Lublin 2001.
4. Kalisz J., Harcerstwo Hrubieszowskie 1918 – 1939, Hrubieszów 2004.
5. Kalisz J., Nauczycielstwo hrubieszowskie w okresie okupacji hitlerowskiej, Hrubieszów 2004.
6. Rąkowski G., Polska egzotyczna, cz. II, Pruszków 2000.